پدیده‌های طبیعی در طول زمان زندگی افراد مختلف را روی کره زمین تغییر داده‌اند. سیل و سیلاب از متداول‌ترین پدیده‌های طبیعی در نقاط مختلف جهان هستند که در طول سالیان دراز جان انسان‌های زیادی را گرفته‌اند و آثار مخرب غیر قابل جبرانی به جا گذاشته‌اند. بخشی از دلایل وقوع سیل کاملا طبیعی هستند و بخشی دیگر به‌دلیل تغییر اکوسیستم زمین، بر اثر دخالت نادرست انسان در طبیعت ایجاد می‌شوند.
زمین‌شناسان و کارشناسان حوزه‌های مختلف علوم محیط زیست، در طول سال‌های اخیر تلاش‌های زیادی در جهت مهار و کنترل پدیده مخرب سیل کرده‌اند که تا حدودی موفق بوده است؛ اما سیل چیست و چگونه باعث خرابی می‌شود؟ برای یافتن پاسخ این پرسش در ادامه با ما همراه شوید. ما در این مقاله به معرفی پدیده طبیعی سیل و آثار مخرب آن در سال‌های گذشته در ایران و نقاط مختلف جهان می‌پردازیم. گرچه در مواردی سخن از آثار سودمند سیلاب‌ها نیز گفته می‌شود، میزان خسارت‌های جانی و مالی این پدیده طبیعی بیشتر از آثار سودبخش آن است.
سیل چیست؟
منبع عکس: خبر آنلاین، عکاس نامشخص
سیل و سیلاب پدیده‌هایی طبیعی هستند که با افزایش سطح آب رودخانه‌ها در زمان بارندگی‌های شدید رخ می‌دهند. رگبارهای شدید و ناگهانی یا بارشهای آرام و طولانی سبب افزایش سطح آب رودخانه‌ها می‌شوند و آب‌های اضافه به بستر خشکی رودها سرریز می‌کنند. طغیان رودخانه‌ها و افزایش احتمال وقوع سیل تابع شدت بارندگی در هر منطقه، نفوذپزیری خاک آن و نقشه توپوگرافی ناحیه مورد نظر است.
در مناطقی که پوشش گیاهی انبوه دارند، امکان وقوع سیل پایین‌تر است؛ اما تخریب جنگل‌ها و مناطق پردرخت باعث انباشت آب باران پس از بارندگی‌ها می‌شوند و احتمال وقوع سیل را بالا می‌برند. با بررسی تعداد و مطالعه بر میزان شدت و خرابی سیل‌ها در یک منطقه در طول دوره‌های چند ۱۰ ساله و با رعایت موارد ایمنی مختلف می‌توان تا حدودی از ویرانگری سیل‌ها جلوگیری کرد؛ اما راهی برای کنترل کامل این پدیده وجود ندارد.
منبع عکس نامشخص
جغرافی‌دانان و کارشناسان بلایای طبیعی سیل‌ها را بر اساس شدت ویرانگری آن‌ها دسته‌بندی می‌کنند. به‌طور مثال، مخرب‌ترین سیل ۱۰۰ سال گذشته در مناطق سیل‌خیز را سیل ۱۰۰ ساله می‌نامند؛ یعنی هر ۱۰۰ سال یک بار احتمال وقوع چنین سیلی پیش‌بینی می‌شود. به این ترتیب سیل‌ها را با نام‌هایی مانند سیل ۱۰۰ ساله، ۱۰ ساله و ۵۰ ساله می‌شناسند.
در طول سال‌های اخیر و با گرم شدن زمین سیل‌های ناگهانی بیشتر اتفاق افتاده‌اند و حجم خرابی آن‌ها غیر قابل پیش‌بینی بوده است. این سیل‌ها به‌صورت حجم عظیمی از آب گل آلود اتفاق می‌افتند و در مسیر خود همه چیز را جابه‌جا می‌کنند. بیشترین آمار مرگ و میر انسان در حوادث سیلابی جهان نیز در سیل‌های ناگهانی گزارش شده‌اند. مناطق پست و بیابانی نسبت به مناطق جنگلی و ساحلی بیشتر در معرض خطر این دست سیل‌ها قرار دارند.
منبع عکس: سایت فرارو، عکاس نامشخص
به‌جز سیل‌های ناگهانی، موارد دیگری از انواع سیلاب‌ها در مناطق مختلف جهان اتفاق می‌افتند که از میان آن‌ها می‌توان به سیل‌های رودخانه‌ای، ساحلی، آهسته، شهری و سیل‌هایی که در اثر شکسته شدن سدها یا نوسان آب دریاچه‌ها به وجود می‌آیند اشاره کرد. شایع‌ترین سیل بین موارد مطرح شده سیل‌های رودخانه‌ای است که در مناطق نزدیک رودها به‌وفور رخ می‌دهد. افرادی که در مناطق ساحلی و نزیک به دریاها زندگی می‌کنند نیز باید موارد ایمنی برای مقابله با سیل‌های ساحلی را رعایت کنند. در سیل‌های آهسته برخلاف سیل‌های ناگهانی، مردم منطقه زمان بیشتری برای فرار و پناه گرفتن در نقاط امن دارند؛ اما مشکلات ناشی از خرابی خانه‌ها و قحطی مواد غذایی پس از آن، گریبان مردم را می‌گیرد.
سیل چگونه به وجود می‌آید؟
منبع عکس: خبرگزاری فارس، عکاس نامشخص
از زمان‌های بسیار دور انسان‌ها نقاط نزدیک به رودخانه‌ها را برای سکونت انتخاب می‌کردند. زمین‌های مناسب کشاورزی در نزدیکی رودهای پر خروش از مهم‌ترین عوامل این انتخاب بودند. با گسترش شهرسازی و مسطح شدن زمین‌های اطراف رودخانه‌ها، نفوذ آب رودها در دشت‌های سیلابی بیشتر شد و عواملی مانند گرم شدن زمین و کم شدن ظرفیت خاک مناطق در جذب آب باران، سبب وجود سیل‌های شدید شد.
منبع عکس: خبرگزاری تابناک، عکاس نامشخص
بخشی از علل پیدایش سیل به تغییرات اقلیمی در نقاط مختلف کره زمین بازمی‌گردد و بخشی دیگر نیز به‌دلیل دخالت نادرست انسان در طبیعت اطراف محل زندگی خود است. به‌طور کلی، نقش انسان‌ها را به‌عنوان بر‌هم‌زننده نظام و چرخه طبیعت، می‌توان مهم‌ترین دلیل پیدایش سیل‌های مخرب دانست. از بین بردن درختان و گیاهان در مناطق مختلف به مقصود ساخت‌وساز توسط انسان، توانایی خاک این مناطق را در جذب آب باران کاهش می‌دهد. با طغیان آب رودخانه‌ها سیلاب‌ها انباشته می‌شوند و خرابی به بار می‌آورند. با پیشامد هر بار سیل در یک منطقه، فرسایش خاک شدیدتر می‌شود و احتمال ویرانی در سیل‌های بعدی همان منطقه بیشتر است.
عکاس و منبع عکس: امید رجبی پور از خبرگزاری تسنیم
شکسته شدن سدها و بندها، سونامی اقیانوس‌ها و جزر و مد شدید آب در ساحل دریاها، از دیگر عوامل مهم در شکل‌گیری سیل‌ها هستند. در بعضی نقاط جهان نیز که به‌دلیل اقلیم خاص آن‌ها، بارش باران به‌صورت شدید و ناگهانی است، سیل‌های مخرب اتفاق می‌افتند. با گرم شدن زمین و روند افزایشی ذوب شدن برف کوه‌ها، تعداد سیل‌های ناگهانی در حواشی رودخانه‌های معروف جهان، افزایش یافته‌اند.
با توجه به موارد مطرح شده می‌توان دلایل وقوع سیل در نقاط مختلف جهان را به‌صورت زیر برشمرد:
- آب شدن برف کوهستان‌ها با گرم شدن کره زمین
- بارشهای سنگین باران
- عدم نفوذپذیری خاک منطقه در جذب آب
- سونامی و جزر و مد شدید آب دریاها
- از بین رفتن بندها و سدها
- عدم لایروبی مناسب رودخانه‌ها
- تغییر مسیر نامناسب رودخانه‌ها توسط انسان
- مسدود شدن آبراه‌های طبیعی در گذر زمان
سیل چگونه باعث خرابی می‌شود؟
منبع عکس: خبرگزاری ایسنا، عکاس نامشخص
سیل با طغیان از بستر رودخانه در نخستین گام به خانه‌ها و بناهای نزدیک رودخانه‌ها آسیب می‌زند. اگر شدت سیل زیاد باشد سبب تخریب کامل خانه‌ها می‌شود و هرچه بر سر راه آن قرار بگیرد، ویران می‌کند. همچنین سیلاب‌ها پل‌ها را می‌شکنند و بخش‌های زیادی از زمین‌های کشاورزی اطراف را نابود می‌کنند.
سیل‌ها لایه حاصلخیز و قابل کشت زمین‌های کشاورزی را از بین می‌برند. اگر سیل به‌صورت آب گل آلود غلیظ باشد، این لایه از گل سطح زمین کشاورزی را می‌پوشاند و تا مدت‌ها استفاده از آن ممکن نخواهد بود؛ البته گاهی این اتفاق به‌صورت برعکس می‌افتد و بعضی سیل‌ها سبب حاصلخیزی زمین‌های بایر می‌شوند. مثال قابل‌توجه در این مورد طغیان، هر ساله رود نیل است که زمین‌های اطراف را به کشتزارهای عالی برای کشاورزی تبدیل کرده است.
عکاس و منابع عکس‌ها: سجاد ذوالفقاری از خبرگزاری ایسنا، خبرگزاری‌های فارس، خبر آنلاین و دنیای اقتصاد
متاسفانه سیل‌ها در طول زمان خسارت‌های جانی زیادی نیز در برداشته‌اند و حیوانات و انسان‌های زیادی بر اثر وقوع سیل از میان رفته‌اند. از دیگر آثار و خسارت‌های ناشی از وقوع سیلاب‌ها می‌توان به تخریب جاده‌ها، مراتع، روستاها و افزایش ضایعات زیست محیطی اشاره کرد. در طول سال‌های اخیر به‌دلیل تغییر در اکوسیستم طبیعی زمین تعداد سیل‌های ناگهانی در گوشه و کنار جهان رشد چشمگیری داشته است. سیلاب‌های ناگهانی خرابی‌های به مراتب گسترده‌تر از سیل‌های آهسته دارند و عوارض ناشی از ویرانگری آن‌ها تا سال‌ها باقی می‌مانند.
روش‌های مهار و کاهش شدت سیل
منبع عکس: خبرگزای ایرنا، عکاس نامشخص
با توجه به نقش انسان در بروز یا افزایش احتمال وقوع سیل، مطالعه دقیق و بررسی کارآمد متخصصان در حوزه زمین‌شناسی و جغرافیا می‌تواند راهکارهای عملی مناسب برای مهار و کاهش شدت سیل به‌همراه داشته باشد. با اطلاع از شدت و حجم آب و مدت زمان رخ دادن سیلاب‌ها در مناطق پر ریسک جهان، می‌توان تا حد زیادی این پدیده طبیعی را کنترل کرد و میزان خسارت و تخریب ناشی از سیل را کاهش داد.
حفظ جنگل‌ها، گیاهان و منابع طبیعی تأثیر قابل‌توجهی بر کنترل سیلاب‌ها دارد
یکی از راه‌های کاهش قدرت تخریب سیل، حفاظت و گسترش بافت‌های جنگلی در مناطق سیل خیز است. جلوگیری از قطع درختان قطور و حفظ جنگل‌های انبوه نقش قابل‌توجهی در کنترل شدت سیل دارند. شاخ و برگ درختان سرعت حرکت آب را کم می‌کنند و سبب نفوذ آب بیشتر در خاک می‌شوند. از دیگر راه‌های مهار سیلاب‌ها سیل‌بندها هستند. با ساخت سیل‌بندها در مناطق مناسب برای جهت دادن به حرکت آب، میزان خرابی این پدیده کاهش می‌یابد. نصب مخازن بزرگ در مسیر پیشروی سیل‌ها نیز راهکاری مناسب است و باعث کاهش حجم آب روان می‌شود.
منبع عکس: خبرگزاری ایرنا، عکاس نامشخص
برای جلوگیری از افزایش احتمال وقوع سیل در نواحی نزدیک رودخانه‌ها، باید از ساخت خانه در حریم رودها جلوگیری شود. تالاب‌ها نیز نقش مؤثری در جذب آب باران و جلوگیری از وقوع سیل دارند؛ بنابراین حفظ اکوسیستم این مناطق برای جلوگیری از نابودی تالاب‌ها ضروری است. مناطقی که در گذشته محل عبور رودها بوده‌اند نیز مناسب برای خانه سازی نیستند. حتی اگر این رودها کاملا خشک شده باشند، احتمال شدت گرفتن جریان آب سیل در این مسیرها زیاد است.
کانال سازی و ایجاد آبراهه در مسیر حرکت رودخانه‌ها نیز می‌تواند بر کاهش سرعت جریان و حجم آب در هنگام بروز سیل مؤثر باشند. در حال حاضر کارشناسان هواشناسی، جغرافیا و زمین‌شناسی با بررسی دقیق توپوگرافی نقاط سیل خیز جهان به دستاوردهای قابل‌توجهی رسیده‌اند. متخصصان با تعیین جنس پوشش زمین در هر منطقه و شناسایی سنگ، خاک و گیاهان آن میزان نفوذپذیری مناطق سیلابی در جهان را تخمین زده‌اند. بررسی بزرگترین رگبارها در نواحی مختلف جغرافیایی آمار مناسبی از دامنه زمانی وقوع این بارش‌ها ارائه داده‌اند. مطالعه بر ظرفیت بستر رودهای سیلابی نیز امکان تغییر ساختار در پایین دست این رودخانه‌ها و در نتیجه کنترل شدت سیل را ایجاد کرده‌اند.
منبع عکس: خبرگزاری تسنیم، عکاس نامشخص
با بررسی موارد مطرح شده از سوی کارشناسان و اندازه‌گیری شیب هر منطقه، در طول سال‌های اخیر اقدام‌های مؤثری در جهت کنترل آثار مخرب سیل صورت گرفته است که بسیار مفید بوده‌اند. در طول سالیان دراز انسان‌ها دریافته‌اند که مقابله با بلایا و پدیده‌های طبیعی امکان‌پذیر نیست. آگاهی از نقش مخرب انسان در شکل‌گیری بلایای طبیعی، می‌تواند سبب قطع این زنجیره ارتباطی شود.
در زمان وقوع سیل چه کار کنیم؟
عکاس و منبع عکس: رضا قادری از خبرگزاری ایرنا
اگر در مناطق سیل‌خیز زندگی می‌کنید، برای جلوگیری از افزایش خسارت‌های ناشی از وقوع سیل باید نکات ایمنی را رعایت کنید. از ساختن خانه در حریم رودخانه به‌خصوص در روستاها اجتناب کنید. همیشه در یک بسته‌بندی مناسب و در دسترس، قوطی‌های کنسرو غذا، آب سالم، جعبه کمک‌های اولیه، دارو و چراغ قوه نگهداری کنید تا در صورت وقوع سیل این بسته را همراه داشته باشید. مدارک شناسایی و اسناد معتبر خود را نیز در کیف‌ها و بسته‌بندی های ضد آب بگذارید.
در زمان وقوع سیل جریان گاز، برق و آب را قطع کنید و با خارج شدن از خانه به نقاط مرتفع بروید
چنانچه در نزدیکی منطقه سکونت شما سابقه وقوع سیل وجود دارد، ساختمان منزل خود را مقاوم سازی کنید و در جاهای مناسب سیل‌بند بسازید. از قرار دادن آبگرمکن‌ها در فاصله کم از زمین نیز جلوگیری و برای خروجی فاضلاب دریچه‌های کنترل تعبیه کنید.
با وجود تلاش کارشناسان زمین‌شناسی برای مهار و کنترل سیل‌ها، وقوع این پدیده طبیعی خارج از اختیار انسان است و ساکنان مناطق پرریسک باید آمادگی لازم برای رویارویی با پیشامد سیل را داشته باشند، پس بارشهای ناگهانی را جدی بگیرید. حتی اگر بارش‌ها با شدت کم باشند، استمرار آن می‌تواند سبب بروز سیل ناگهانی شود. نخستین نکته بسیار مهم در زمان وقوع سیل، دور شدن از بستر رودخانه‌ها است. نزدیکی به نقاط کم‌عمق رودها نیز در زمان بارندگی‌های مداوم می‌تواند خطرآفرین باشد.
منبع عکس: خبرگزاری تسنیم، عکاس نامشخص
اگر خانه شما در نقاط کم ارتفاع قرار دارد به سرعت جریان آب، برق و گاز را قطع کنید. سپس از خانه خارج شوید و به مناطق مرتفع بروید. در زمان وقوع سیل به تیرهای چراغ و کابل‌های برق نزدیک نشوید. در این زمان برای تردد از پل‌ها نیز استفاده نکنید و تا جای ممکن از رانندگی با خودرو پرهیز کنید. جریان آب می‌تواند اتومبیل شما را متوقف و شما را در آن گرفتار کند.
پس از وقوع سیل از تجمع در مناطق سیل زده پرهیز کنید، زیرا احتمال نشست و ریزش ساختمان و خیابان‌ها وجود دارد. پیش از ورود به خانه خود نیز از سالم بودن بنا اطمینان حاصل کنید. برای وصل کردن جریان برق و گاز عجله نکنید و لوازم برقی را به‌خوبی خشک کنید. مناطق سیل زده در معرض انواع آلودگی‌های میکروبی قرار دارند، پس بهداشت فردی و محیطی را رعایت کنید و برای جلوگیری از گزش خزندگان و حشرات، لباس‌های پوشیده بپوشید. پس از وقوع سیل با نیروهای امداد و هلال احمر همکاری کنید و آب و غذای غیر بسته‌بندی را نخورید.
مهیب ترین سیل های ایران
خرابی‌های سیل در استان گلستان، منبع عکس نامشخص
در طول ۱۰۰ سال اخیر ویران کننده‌ترین سیل‌ها در کشورهای آسیایی و نقاط توسعه نیافته در جهان اتفاق افتاده‌اند. وجه مشترک مناطق سیل زده در جهان تخریب گسترده جنگل‌ها، گیاهان و در نتیجه تغییر در اکوسیستم این مناطق است. کشور ما نیز به‌دلیل سیاست‌های ناکارآمد در حوزه محیط زیست، در سال‌های اخیر دچار نتایج زیان باری از پدیده طبیعی سیل شده است.
محمدواثق حسینی،لیسانس جغرافیای طبیعی. فارغ التحصیل از دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی تهران.